De replicant KD6-3.7, hoofdpersoon van Blade Runner 2049, wordt door zijn vriendin Joi, een hologram, Joe genoemd. Ook de kunstmens is niet volmaakt.
Pas op: de laatste alinea’s bevatten een spoiler
Zou het toeval zijn dat de protagonist van Blade Runner 2049, de replicantenjager KD6-3.7, door zijn collega’s K wordt genoemd? En wanneer zijn virtuele vriendin hem omdoopt tot Joe weten we het zeker. Hij is Josef K, de centrale figuur van Kafka’s posthuum gepubliceerde roman Het Proces; symbool van de mens die van hogerhand wordt gestraft voor zijn menselijkheid.
Franz Kafka staat niet bekend als sciencefictionschrijver, al vertoont zijn werk trekken die als SF – of diens literaire broertje, surrealisme – zijn te typeren. In de novelle De Gedaanteverwisseling wordt de handelsreiziger Gregor Samsa op een dag wakker om te ontdekken dat hij tot een enorm insect is getransformeerd: de mens als alien.
Het Proces verhaalt over een technocratisch systeem dat het individu niet als mens, maar als radartje van het systeem behandelt. Vervangbaar, anoniem, zonder identiteit, zielloos. Jozef K kan er niet aan ontsnappen.
Het Proces is een dystopische roman, de schets van een denkbeeldige en ongewenste werkelijkheid. Sciencefiction plaatst dystopische vertellingen doorgaans in de toekomst en Philip K. Dick situeerde zijn roman Do Androids Dream of Electric Sheep? uit 1966 – het boek waarop Ridley Scott zijn film Blade Runner baseerde – in het Los Angeles van de vroege eenentwintigste eeuw.
Trailer Blade Runner
Nep is n(i)et echt
Transformatie, niet van het individu maar van de werkelijkheid, is een centraal thema in het werk van Dick. Het simulacrum, de nabootsing van de werkelijkheid, duikt veelvuldig op in zijn verhalen en romans. Dat simulacrum is een mediarepresentatie van de werkelijkheid, een robot als namaakmens, zoals in We Can Build You (1972), of een virtuele werkelijkheid als nabebootste en gemanipuleerde realiteit, zoals in een hele reeks Dick-romans, te beginnen met Time Out of Joint (1959).
The Simulacra (1964) draait volledig om de tegenstelling tussen werkelijkheid en illusie: de hoofdpersoon, de president van de Verenigde Staten van Europa en Amerika, is een simulacrum, een constructie. Het contrast tussen authentiek en artificieel vormt de kern van Do Androids Dream of Electric Sheep? Dick gebruikt het om existentiële vragen te stellen. Hoe verhoudt het simulacrum zich tot de real thing? Waarin verschilt een robot, androïde of synthetische man dan wel vrouw van een mens? Wat betekent het om mens te zijn?
‘Wat is echt, wat is nep en doet het ertoe?’ zegt Denis Villeneuve in een vraaggesprek met NCR Handelsblad. Villeneuve is de regisseur van Blade Runner 2049, het vervolg op Ridley Scotts boekverfilming uit 1982. Wanneer Philip K. Dick nog had geleefd – hij overleed in maart 1982, een halfjaar voor de première van Blade Runner – zou hij volmondig en kortaf met ‘Ja’ hebben geantwoord. Nep is niet echt en dat doet ertoe. Dat is nu net het punt van nep.
Top 10 Philip K. Dick verfilmingen
Projectie is illusie
In Blade Runner zijn de replicanten, de synthetische mensen, nauwelijks van echt te onderscheiden. Deckard, de agent die jacht op hen maakt, gebruikt de Voight-Kampff empathietest, een soort leugendetector, om de namaakmensen te identificeren.
Het vervolg, Blade Runner 2049, wordt bevolkt door een andere categorie van simulacra. Er zijn nog steeds replicanten, nu van een doorontwikkelde, meer dociele soort. Ze hebben gezelschap gekregen van hologrammen. Beschikken de replicanten over een lichaam, zij het kunstmatig, de hologrammen zijn letterlijk beeldprojecties: luchtspiegelingen, optische illusies.
KD6-3.7, de replicantenjager, is zelf een replicant. Als zijn vriendin fungeert de hologram Joi. Met een beeldillusie kun je niet slapen, dus voor fysiek contact laat K een prostituee in de projectie van Joi stappen. Het levert spectaculaire filmbeelden op en dan bedoelen we niet de seks.
Projectie is een terugkerend motief in Blade Runner 2049. Er is een jukebox die Frank Sinatra als hologram One For My Baby laat zingen. In het door de woestijn verzwolgen Las Vegas zingt de projectie van Elvis nog immer dat hij het niet kan helpen dat hij verliefd is geworden.
Projectie, leggen psychologen uit, is een vorm van zelfillusie; het is zelfbedrog. Door een ziel toe te schrijven aan een hologram, door de illusie menselijkheid toe te dichten, ontkennen de mensen – of de replicant K – hun eigen bezieling.
Trailer Blade Runner 2049
Jozef K is schuldig
Aan de filosofische vragen die Philip K. Dick stelde in Do Androids Dream of Electric Sheep? en door Ridley Scott in Blade Runner werden herhaald, gaat Blade Runner 2049 voorbij. Sterker, de film gooit modder in het water door nep en echt moeiteloos te mengen, zie de liefdesscène tussen K en Joi.
Waar in Blade Runner de kunstmensen als hoogste wens hebben mens te zijn, lijken de personages van Blade Runner 2049 de perfectie van machines en simulacra na te streven. In plaats van computers op mensen te laten lijken, gaan mensen functioneren als computers. Ze vergooien hun ziel aan een onbereikbaar doel, volmaaktheid.
Het is het streven naar volmaaktheid dat de technocratie van Het Proces tot een onmenselijk en onleefbaar systeem maakt. Jozef K is schuldig omdat hij onvolmaakt is. Omdat hij een mens van vlees en bloed is.
Maar KD6-3.7 is geen mens, hij is een replicant die menselijk gedrag nabootst. Hij heeft geen ziel. Echter, door hem aan het slot van de film te laten boeten, suggereert de regisseur dat K niettemin iets menselijks heeft. Echt en namaak lopen in Blade Runner 2049 hopeloos door elkaar. Het is een warboel.
Trailer The Trial (Orson Welles, 1962)
De nep-echt barrière
Blade Runner 2049 – pas op, hier volgt de spoiler – fantaseert over een onmogelijke wensdroom. De Nexus 6-replicanten hebben nieuw leven gebaard en dat nageslacht is geen replicant maar mens. De nep-echt barrière is doorbroken. Simulacrum wordt origineel. De Franse filosoof Baudrillard zou zeggen: de werkelijkheid heeft geen functionele of symbolische betekenis meer; het is een teken dat naar zichzelf verwijst.
Het is fysiek onmogelijk om de nep-echt barrière te slechten. Er staat een muur tussen biologie en technologie, daar zijn zelfs de grootste adepten van kunstmatige intelligentie (AI) het over eens. En het is filosofisch onzinnig, om niet te zeggen krankzinnig. Men is een beeje in de war, dat is nog het vriendelijkste wat je erover kunt zeggen. De Engelse schrijver J.G. Ballard spreekt in dit verband over psychopathologie: in de mediasamenleving zijn realiteit en mediawerkelijkheid van plaats verwisseld.
Aan de onvolmaaktheid van het bestaan valt niet te ontstappen. Perfectie is als het perpetuum mobile. Interessante gedachte, maar de wetten van de fysica staan het niet toe.
‘Wat is echt, wat is nep en doet het ertoe?’ Voor Denis Villeneuve kennelijk niet. Daarmee haalt hij de ziel uit het boek van Philip K. Dick en de film van Ridley Scott. “Wie geboren is, heeft een ziel,” stelt een van de filmpersonages. Blade Runner 2049 is niet geboren, maar geconstrueerd; het is een marketingexercitie. Schitterend van vorm en leeg van inhoud, het simulacrum van een film over existentiële vragen.
Zo is Denis Villeneuve zelf een beetje Josef K geworden.
