Neue Deutsche Welle is de naam voor de muziek uit Duitsland van begin jaren tachtig. Hoe Schlager en experiment kunnen samengaan. “We zijn dilettanten.”
Van wie het idee was weet ik niet meer: laten we naar Düsseldorf en Hamburg gaan en muzikanten thuis opzoeken.
Goed idee. Mijn reactie, ik doe mee. We, dat waren, buiten mezelf, Roy Tee, destijds fotograaf van OOR, en Jochum de Graaf, die voor OOR schreef over Nederlandse groepen die in hun moerstaal zongen. Dat was begin jaren tachtig nog een noviteit, want in de rock van toen sloeg Engels de klok.
Ikzelf richtte me op new wave en postpunk, de muziek van mijn generatie. De brandhaard was Engeland, al deden Nederland en, vooral, België heel behoorlijk mee. De grootste new wave-verrassing was echter Duitsland. Daar maakten ze niet niet alleen originele en afwijkende muziek; dat was nu net het punt van new wave, dat het origineel was en afweek van het geluid vóór punk. Daar deden tevens een Jochum: ze zongen in hun eigen taal. Duits dus.
Heel origineel. Heel afwijkend. Heel eigenwijs. Neue Deutsche Welle werd het genoemd.
Vanaf 1980 had ik in OOR bericht over de nieuwe muziek uit Duitsland. Ik introduceerde de term Neue Deutsche Welle in Nederland en scoorde de platen, die uitkwamen op kleine, onafhankelijke labels in Duitsland, door die labels – op briefpapier van OOR – aan te schrijven. En kreeg vervolgens de nieuwe releases opgestuurd. De Duitsland-correspondent van OOR, Ingeborg Schröber, zond ook regelmatig pakjes naar mijn postvak op de redactie. Zo werd ik Neue Deutsche Welle-ambassadeur.
Roy was op dat moment, begin jaren tachtig, de belangrijkste new wave-fotograaf van OOR. Net als de schrijvers hadden ook de fotografen hun eigen specialisme. Kees Tabak was van het meer brutale werk, hij had vanaf 1977 alle punkiconen voor zijn lens gehad. Anton Corbijn was naar Londen verhuisd en deed daar veel new wave; niet alleen voor de Engelse muziekbladen, ook voor OOR. Roy was de man voor alle Britse wave-muzikanten die Nederland aandeden. En dus ook de man voor het Duitsland-tripje.
Deutsch Amerikanische Freundschaft
Het was een prachtige voorjaarsdag in mei 1983, toen Jochum en ik in de auto van Roy stapten. Het eerste reisdoel was een idee van Jochum: praten met Christian Wagner, de man achter Rockpalast, het tv-programma dat tussen 1977 en 1986 liveconcerten van grote rocknamen naar de huiskamer bracht. Niet zo heel erg Neue Deutsche Welle dus.
Vervolgens door naar de EMI Studio in Düsseldorf, waar Fehlfarben de hand legde aan hun derde album, Glut Und Asche. Daarmee zaten we in het hart van de Neue Deutsche Welle en om dat uit te leggen moet ik een sprongetje terug in de tijd maken.
Het eerste signaal, voor mij althans, dat er in Duitsland iets broeide, was de single Kebabträume van Deutsch Amerikanische Freundschaft. Die kon ik scoren, omdat hij uitkwam op het Mute label van Daniel Miller. Via Londen dus, want import uit Duitsland bestond op dat moment niet (in de jaren zeventig al een probleem: krautrock albums waren nauwelijks te vinden.) Dat was in het vroege voorjaar van 1980 en een paar maanden later verscheen Die Kleinen und die Bösen, de eerste albumrelease van Mute, geproduceerd door de legendarische Conny Planck. Bij hun eerste bezoek aan Nederland sprak ik Gabi Delgado-López en Robert Görl, de kernleden van DAF (zoals ze later bekend werden), voor OOR. Aardige jongens, ze hadden geen idee wat ze aanrichtten. Onafhankelijke geesten, dat vooral.
Deutsch Amerikanische Freundschaft – Kebabträume
Deutsch Amerikanische Freundschaft/DAF is een sleutelact, niet alleen in de Neue Deutsche Welle. Gabi en Robert legden het fundament voor wat later bekend is geworden als EBM, de hardere variant van synthipop die electronic body music werd genoemd. Bovendien zijn ze een van de grondleggers van de industriële muziek. En de electroclash van de eenentwintigste eeuw. Van Front 242 tot Laibach, van Skinny Puppy tot Ministry, van Boys Noize tot Justice—ze staan allemaal in het krijt bij DAF.
De oerversie van Deutsch Amerikanische Freundschaft bracht in 1979 in eigen beheer het debuutalbum Ein Produkt der Deutsch-Amerikanische Freundschaft uit—het startschot van wat zou uitgroeien tot de Neue Deutsche Welle. Op het debuut speelden ook Michael Kemner en Kurt Dahlke alias Pyrolator. De laatste maakte al snel plaats voor Chrislo Haas, de man achter de klassieke, door DAF geïnspireerde EBM-clubhit Los Ninos Del Parque van Liaisons Dangereuses uit 1982. Kemner vinden we vervolgens terug in de eerste bezetting van Fehlfarben, samen met Frank Fenstermacher (die eigenlijk Rudolf Glaser heet en hieronder weer opduikt).
Voor wie de draad inmiddels kwijt is: Deutsch Amerikanische Freundschaft en Fehlfarben staan aan de wieg van de Neue Deutsche Welle-scene van Düsseldorf. En er lopen meerdere lijnen tussen beide groepen; ze wisselden muzikanten én muziek uit. Fehlfarben nam DAF’s Kebaubträume onder de titel Militürk op voor hun debuutalbum Monarchie Und Alltag uit 1980.
ATA TAK
We zitten nog steeds in de EMI Studio in Düsseldorf, waar zanger en gitarist Thomas Schwebel ons te woord staat. Het is een tussenstop voor mijn ware doel van de rit naar het Ruhrgebied, een ontmoeting met het dadaïstische trio Der Plan. Dat bestaat uit twee kunstenaars (schilders), Frank Fenstermacher (Rudolf Glaser dus) en Moritz Rrr (Reichelt), en één muzikant, Pyrolator alias Kurt Dahlke, de man die we al in de oerbezetting van DAF tegenkwamen. Dahlke zette de schilders aan om muziek te gaan maken en het resultaat is de gespeeld naïeve, maar slim beredeneerde electropop van Der Plan.
Der Plan – Da Vorne Steht ‘Ne Ampel
In het clipje is Moritz de zingende duivel, Frank de dansende engel en gaat Pyrolator vermomd als robot. In 1979 namen ze met hulp van DAF’s Robert Görl en Chrislo Haas een single op, Der Plan, uitgebracht op Dahlke’s label Warning, dat al snel werd omgedoopt tot ATA TAK (art attack). Een jaar later verschenen het debuutalbum, Geri Reig, en de single Da Vorne Steht ‘Ne Ampel, beide via het ATA TAK label. Dichter bij de bron van Neue Deutsche Welle kun je niet komen. Samen met DAF is Der Plan de bron.
Reichelt ontvangt aan huis en praat voluit over de activiteiten van Der Plan: muziek, beeldende kunst en film (ze maakten de soundtrack voor en waren betrokken bij de experimentele, op de Duitse televisie uitgezonden film Die Letzte Rache van regisseur Rainer Kirberg). En dat is een voorrecht, want Der Plan geeft geen interviews en laat zich niet fotograferen. In 1981 was ik al eens vergeefs naar Düsseldorf afgereisd, want de groep zag op het laatste moment van een ontmoeting af. Vervolgens deden ze een schriftelijk interview, via brief, want internet bestond nog niet. Nu is het wel prijs.
“We zijn dilettanten, ik althans,” vertelt Reichelt. Der Plan maakt Schlagermuziek, stelt hij. “Ik koop veel platen met oudere Duitse muziek en langzamerhand heb ik zo’n beetje alles wel gehoord. Maar bijna niemand kent die muziek.” Kwestie van herbronnen, op zoek naar de wortels van de eigen, Duitse cultuur, nadat die – met dank aan de Nazi’s – voor Reichelt en de generatie van de Neue Deutsche Welle die opgroeide in de slagschaduw van de Tweede Wereldoorlog, jarenlang taboe was geweest. Het complete interview, gepubliceerd in OOR 22, 5 november 1983, bewaren we voor een andere gelegenheid.
Wanneer we binnenvallen is het ATA TAK-kantoor in rep en roer. Financiële crisis, spoedberaad: het bedrijfje is in problemen nadat enkele crediteuren failliet zijn gegaan. Rip Off en Eigelstein, de twee belangrijkste onafhankelijke vinyldistributeurs van Duitsland, dreigen ATA TAK in hun val mee te sleuren. Het weerhoudt Reichelt er niet van om uitgebreid de tijd te nemen voor het bezoek uit Nederland.
Der Plan – Renate
Na afloop gaan we mee met Frank Fenstermacher, die zijn huis aanbiedt als logeeradres. Daar fotografeert Roy de poppen die de drie van Der Plan voor publiciteitsdoeleinden van zichzelf hebben gemaakt. Ze snappen beter dan de meeste muzikanten van hun generatie dat mediabeeld en realiteit twee totaal verschillende dingen zijn. De overeenkomsten met hun Amerikaanse tegenhanger The Residents, qua muziek en mentaliteit, zijn duidelijk.
Subito
De creatieve bloei van Neue Deutsche Welle is in mei 1983 eigenlijk verleden tijd, al beseffen we het dat moment nog niet. Die bloei wordt gemarkeerd door twee hits. Rheingold bereikte in oktober van 1981 met Dreiklangsdimensionen als eerste Neue Welle-act de Duitse Top 20. Toen het antikernrakettenlied 99 Luftballons van Nena in de lente van 1983 een internationale hit werd, was het speelkwartier voorbij. Neue Deutsche Welle was business geworden; succes geen vies woord meer, maar iets om na te streven. De jaren tachtig in een notedop, van alternatieve kraakscene naar yuppiedom in een handomdraai.
De foto boven dit verhaal toont Anja Huwe, zangeres, frontvrouw, tekstschrijver en blikvanger van Xmal Deutschland, door Roy gefotografeerd tijdens het muziekfestival Pandora’s Music Box van oktober 1983 in Rotterdam. Huwe beseft wél dat de Neue Deutsche Welle zijn moment van creatieve glorie achter de rug heeft. “Na de Welle komt er niets. Jonge underground bands kijken de kat uit de boom om te zien hoe het succes van Nena zich ontwikkelt. Niemand heeft meer geld om naar concerten te gaan, zelfs grote groepen spelen voor lege zalen. Die crisis leidt tot een reactionaire smaak. Je kent slechts wat je op de radio hoort.”
We spreken Anja en de rest van de band (drumster Manuela Zwingman, bassist Wolfgang Ellerbrock, toetseninste Fiona Sangsters en gitariste Manuela Rickers) bij Huwe thuis. De avond daarvoor zijn we in club Subito aan haar voorgesteld door Frank Ziegert, zanger en gitarist van Abwärts, de oudste punkband van Hamburg.
Subito is de hangplek voor de alternatieve muziekscene van Hamburg. Ziegert is daar in gezelschap van FM Einheit alias Mufti en Marc Chung, die op dat moment in het Berlijnse avant-gardegezelschap Einstürzende Neubauten respektievelijk op staalplaat slaan en basgitaar spelen. FM Einheit heet voor de burgerlijke stand Frank-Martin Strauss en is de feitelijke oprichter van Abwärts. Vóór hij in 1979 naar Hamburg verhuisde speelde hij in zijn geboorteplaats Bochum in Bertha & Friends, de band van Uwe Fellensiek, de latere zanger van Kowalski (maar dat is weer een heel ander verhaal).
Abwärts’ debuutelpee Amok Koma, van oktober 1980, werd de best verkochte release van het ZickZack label van Alfred Hilsberg. Hij is de man die de term Neue Deutsche Welle muntte in het Duitse muziektijdschrift Sounds, waar hij als muziekjournalist voor schreef. Wanneer we in Hamburg zijn is Abwärts tweede album Der Westen ist einsam al weer aan jaar oud. Het verscheen op een major label.
Schemermuziek
Xmal Deutschland had nooit bestaan zonder Abwärts. Ze wonen niet alleen in hetzelfde herenhuis nabij de Reeperbahn, ze oefenen in dezelfde ruimte in het havengebied. Daar keken de meiden toe wanneer de jongens van Abwärts repeteerden. Tot ze besloten zelf achter de drums te kruipen en de gitaren om te hangen. Xmal Deutschlands debuutsingle Grossstadindianer verscheen in 1981 bij ZicZack. Hun tweede single Incubus Succubus betekende in 1982 hun Duitse doorbraak en hun debuutalbum Fetisch vescheen via het 4AD label in Engeland. Daar pasten ze in de goth scene rond Siouxsie & The Banshees en The Cure.
Xmal Deutschland – Augen-Blick
Wanneer we Xmal Deutschland treffen ligt Fetisch net een maand in de winkel. Anja Huwe is de Debbie Harry van Hamburg. Fotogeniek is een understatement en het tegendeel van hautain, eerder verlegen. Je kunt haar gerust lief noemen, al doet het koele imago wellicht anders vermoeden. “We zijn geen kunstenaars, maar amuzikanten,” vertelt ze bij de thee. “Onze collega’s zijn geen concurrenten. Alleen de muziek telt, al het andere is absoluut niet interessant.”
Echt vrolijk is Xmal Deutschland niet, geeft Huwe toe. De vroege jaren tachtig zijn dan ook donkere tijden: de politieke wind is gedraaid naar conservatief, er zijn economische neergang, jeugdwerkloosheid, gedoe rond kruisraketten, krakersrellen. De generatie van de Neue Deutsche Welle – en de new wave in Nederland, België en Engeland – danst op de vulkaan. “Zonder het succes in Engeland zou het voor ons onmogelijk zijn om van de muziek te kunnen leven.”
Aan de muur hangt een schilderij van een blondine die naar een onzichtbare horizon staart—Anja. Blut ist dicker als Wasser luidt de titel. “Onze muziek heeft een gevoel van zwaarmoedigheid, maar het is niet negatief. In de grond van de zaak zijn we optimistisch. Melancholie, dat is verlangen. Waar naar? Als je dat wist … Een verlangen naar wat je niet hebt. Rebellie is een romantisch gevoel.”
“Onze muziek herbergt zowel licht als donker. Het is schemermuziek. Extremen liggen dicht bij elkaar. Hoop en wanhoop kunnen elkaar heel snel afwisselen.” Anja Huwe schrijft de teksten voor Xmal Deutschland. Daarin lijkt de liefde een gevecht. “Liefde is toch het belangrijkste? We proberen nieuwe, andere woorden te gebruiken. Dingen tussen de regels te zeggen.”
Na het interview zet Roy de groep op de foto en kletsen we met Anja na in de kroeg. Daar verklapt ze dat ze liever niet meer met journalisten praat. “Waarom doe je dit? Waarom schrijf je dat? Dan sla ik dicht.”
Epiloog
In Hamburg spraken we ook met Holger Hiller en Thomas Fehlmann, van de groep Palais Schaumburg, wier titelloze debuutalbum uit 1981 een hoeksteen is van de Neue Deutsche Welle. Holger Hiller had in 1983 de groep al verlaten en was een van de eerste Duitse muzikanten die werkte met de sampler. Hij woonde vervolgens enkele jaren in Londen, als producer van het Mute label, en werd leraar Engels in Berlijn. Thomas Fehlmann zette Palais Schaumburg voort met Moritz von Oswald. Nadien werkte hij met het Berlijnse technoduo Sun Electric en de Britse ambient-act The Orb. Thomas Fehlmann produceert nog steeds. Moritz von Oswald werd in de jaren negentig als Basic Channel de grondlegger van de dub techno.
Moritz Reichelt verhuisde later dat jaar naar Hamburg. Sinds 1992 schildert hij voornamelijk. Over zijn ervaringen schreef hij het boek Der Plan—Glanz und Elend der Neue Deutsche Welle. In 2003 begon hij vanuit Berlijn, met andere muzikanten, een nieuwe versie van Der Plan die nog steeds actief is. Frank Fenstermacher en Pyrolator voegden zich in 2002 bij Fehlfarben. Ook die treden nog steeds op.
Xmal Deutschland werd een van de meest succesvolle groepen die de Neue Deutsche Welle voortbracht. Na het vertrek van Manuela Rickers vervangt Frank Ziegert haar op gitaar, in 1990 gaat de groep uit elkaar. Anja Huwe is sindsdien actief als beeldend kunstenaar. Ze woont afwisselend in Hamburg en New York.
Het absolute klapstuk van de Neue Deutsche Welle volgde in 1985 met A Secret Wish, het eerste en enige album van het kwartet Propaganda uit Düsseldorf. Maar dat is wederom een heel ander verhaal.
