Ray Harryhausen maakte van speciale effecten een kunstvorm. Ook in het tijdperk van de computeranimatie is zijn werk een voorbeeld voor filmmakers.
Op de titelrol staat hij niet vermeld als regisseur, maar iedereen (her)kent het visuele spektakel van Jason and the Argonauts of Clash of the Titans als Ray Harryhausen-films. Het zijn speelfilms die een fantasiewereld tot werkelijkheid toveren, die visualiseren wat volgens de natuurwetten niet mogelijk is. Ze zijn het resulaat van verbeelding, technische brille en een speelse geest. Ray Harryhausen (1920-2013) was een tovenaar, de Harry Potter van de cinema. Uitvinder, kunstenaar en kind in één.
De bezoekers van The Beast from 20,000 Fathoms moeten in 1953 raar hebben opgekeken. Een voorwerelds monster zaait paniek in New York, mensen zwermen als mieren rond de kolos. De dinosaurus, millennia lang ingevroren in het poolijs, is door atoomproeven ontwaakt en trekt een spoor van verwoesting. Het beest zou worden gevolgd door reusachtige mieren, spinnen, bidsprinkhanen, inktvissen—en Godzilla. Ray Harryhausen is de vader van de monsterfilm. Zelf noemde hij de griezels geen monsters, maar wezens. Vooruit, Ray Harryhausen is de vader van de creature feature.
Wat de kijkers van The Beast in 1953 hogelijk moet hebben verbaasd was dat mensen en een levensecht monster te zien waren in hetzelfde shot. In The Lost World en King Kong bracht stop motion-pionier Willis O’Brien beest en mens samen op het filmdoek. Ray Harryhausen verfijnde diens techniek en wist modelanimatie te versmelten live action. Het was revolutionair. Hij noemde zijn methode dynamation, om zijn werk te onderscheiden van tekenfilms en kleianimatie. Het is zijn signatuur.
This is Dynamation
Dynamation was een nieuwe techniek die een nieuwe soort film mogelijk maakte, ver voor de computer zijn intrede deed. Het is handwerk van één persoon: de wezens waren Harryhausens ontwerp, de schaalmodellen maakte hij zelf; zijn vader deed hun metalen raamwerk, zijn moeder naaide de kostuums. Het mocht niet té realistisch worden, dan was het niet griezelig meer. De visuele effecten maken de films waaraan hij heeft meegewerkt onmiskenbaar tot Ray Harryhausen-films. John Landis noemt hem “de enige filmtechnicus die een auteur is”.
Schermende skeletten
De befaamdste Harryhausen-scène zit in Jason and the Argonauts, zijn persoonlijke favoriet. Het virtuoze zwaardgevecht tussen de held en zeven skeletten – de poppen hebben dezelfde gewrichten als mensen – kostte vier maanden om te filmen. Het is wellicht de beroemdste animatiescène uit de cinemageschiedenis, maar vreemd genoeg had Hollywood er destijds geen Oscar voor over. Talos, de man van brons uit dezelfde film, geldt als het beste filmmonster na King Kong.
Onderscheidingen voor speciale en (vanaf 1963) visuele effecten gingen wel naar films die door zijn werk waren geïnspireerd, zoals 20,000 Leagues Under The Sea, de eerste twee Star Wars-films, Jurassic Park, de Lord of the Rings-trilogie en beide King Kong-remakes (1976 en 2005). James Cameron baseerde zijn ontwerp van de Terminator op de schermende skeletten. Ze horen sinds Jason tot het vaste arsenaal filmgriezels en zijn via The Mummy en The Pirates of the Caribbean (de tweede was ook goed voor een Oscar) in de 21ste eeuw beland. Merkwaardig genoeg was Jason and the Argonauts bij verschijning in 1963 geen succes.
Zijn enige Oscar, voor speciale effecten, won Harryhausen in 1949 met Mighty Joe Young, een avonturenfilm over een meisje dat een gorilla grootbrengt. Die eer deelde hij met zijn mentor Willis O’Brien, de stop motion-pionier van The Lost World (1925) en King Kong (1933). Ook Mighty Joe Young, waarvoor Harryhausen feitelijk alle animaties deed, is een klassieker onder special effects artiesten. Hij was al lang met pensioen toen hij in 1992 de erkenning van Hollywood kreeg met speciale Oscar voor zijn hele oeuvre.
Jason en de schermende skeletten
Harryhausens zwartwitte monsterfilms uit de jaren vijftig concurreerden met de sciencefictionproducties van George Pal, in wiens studio hij kort voor de Tweede Wereldoorlog zijn eerste baan als animator had. Pal – die in de jaren dertig met geanimeerde poppen enkele reclamefilms voor Philips had gemaakt – produceerde in de jaren vijftig een aantal baanbrekende SF-films, waaronder The War of the Worlds.
Dat was Harryhausens droomproject, het is er nooit van gekomen. Zijn H.G. Wells-verfilming werd First Men in the Moon uit 1964, zijn enige film gedraaid in CinemaScope. Voor het decorontwerp gebruikte hij NASA-blauwdrukken van de maanlander.
Persoonlijk stempel
De loopbaan van Ray Harryhausen illustreert het belang van aankleding en vormgeving voor de geloofwaardigheid van film. Er is een verhaal te vertellen en daar zijn acteurs voor nodig, en een regisseur om het zaakje te overzien. Maar wil de virtuele wereld van het filmdoek door de kijker als realistisch worden ervaren, dan moet de textuur van de filmfictie op orde zijn. De details van de fantasie moeten kloppen.
Zijn werk maakt nog iets duidelijk, relevant voor regisseurs van films vol computer graphics: hyperrealisme oogt onnatuurlijk, los van de schele hoofdpijn veroorzaakt door een overdaad aan detail. “Als je fantasie te echt maakt, verliest het zijn angstaanjagende kwaliteit,” zegt Harryhausen in Ray Harryhausen: Special Effects Titan, de documentaire uit 2011 van de Franse regisseur en filmhistoricus Gilles Penso.
Top 10 Ray Harryhausen films
“Een goed monster heeft een karakter, heeft persoonlijkheid,” stelt Guillermo del Toro in de docu. De geanimeerde personages van Harryhausen zijn karakters, dragen zijn persoonlijke stempel; John Landis noemt hem niet voor niets een auteur. CGI (computer graphic images) films missen dat stempel; ze zijn onpersoonlijk, het product van anonieme animatieteams. Stop motion is een kunstvorm, meent animator Nick Park, de schepper van Wallace & Gromit en Shaun the Sheep. “Het is iets intuïtiefs, niet intellectueels.”
Ray Harryhausen inspireerde meerdere generaties filmmakers en regisseurs van scienfiction, fantasy en avonturenfilms. Zonder diens animatiewerk zijn de films van, onder meer, Steven Spielberg, Peter Jackson, Joe Dante (Gremlins), Tim Burton, James Cameron en Guillermo del Toro vrijwel ondenkbaar. Zijn invloed reikt verder: ook George Lucas, John Lasseter (Toy Story, Cars, Frozen), John Landis (An American Werewolf in London), Henry Selick (James and the Giant Peach), J.J. Abrams (Cloverfield) en Wes Anderson (Fantastic Mr. Fox, Isle of Dogs) zijn aan hem schatplichtig.
Zijn werk was arbeidsintensief, hij maakte maar veertien films. Al staat zijn naam niet groot op het affiche, Ray Harryhausen was feitelijk de regisseur. Voor een man achter de schermen is dat zonder weerga.
