We denken te ouderwets over tijd. We zien het als goud, te kostbaar om te verspillen. Niet als water, nodig om te leven. Tijd voor een andere kijk op tijd.
Technologie maakt het leven eenvoudiger, aangenamer. Zonder kachel is de winter koud, Wikipedia is de ultieme encyclopedie. Technologie bespaart tijd en creëert dus tijd voor andere zaken. Of meer van hetzelfde, werk bijvoorbeeld, waardoor onze productiviteit stijgt. Maar technologie maakt het leven ook sneller en voller, waardoor we, zo ervaren we dagelijks, juist minder tijd lijken te hebben dan voorheen. Paradox.
Of een schijnbare paradox, want het ligt niet aan technologie dat we tijd meer en meer ervaren als een schaarse hulpbron. Het ligt aan onszelf en hoe we die extra tijd, door technologie cadeau gedaan, besteden. Niet aan leuke dingen, maar aan technologie. Email en Excel – om maar wat te noemen – vereenvoudigen en versnellen het werk. Gaan we in de uren die daar door vrijkomen een stukje wandelen, een boek lezen, reflecteren op het leven of koffie drinken met een vriend/in? Nee, we gaan Facebooken. We zijn liever druk.
Nu zou je de interactie via sociale media ook een ervaring kunnen noemen, maar psychologen weten dat de virtuele ervaring in minstens één opzicht cruciaal verschilt van een fysieke ervaring: hij beklijft niet. Wie uren zonder vooropgezet plan heeft zitten surfen, weet wat ik bedoel. Het voelt alsof er niets gebeurd is. Niets meegemaakt, niets wijzer geworden. Een gat in de tijdlijn (om in beeldspraak te blijven), een blinde vlek in het kortetermijngeheugen. Non-existentie.
Het brein is na vier uur moe
Als de productiviteit door de inzet van technologie stijgt, waarom gaan we dan nog steeds met tijd om als in de hoogtijdagen van het industriële tijdperk? Met zijn allen om negen uur op kantoor en met zijn allen om vijf uur naar huis.
Dat kantoor verandert inmiddels in ijltempo van de traditionele kolos met gangen en kamers tot een open ruimte met divers ingerichte plekken en hoeken voor schrijfwerk, overleg, telefoonverkeer, email afwikkeling en brainstormsessies. Het activiteit-gerelateerd werken heeft de werkplek anders ingericht. En dat ‘met zijn allen’ is al lang voorbij, we zijn achter onze laptop steeds individualistischer geworden. De koffiehuizen varen er wel bij.
Werkplek, aard van het werk (meer informatie verwerken) en uniformiteit van het werk en de werkplek (van negen tot vijf met zijn allen op kantoor) veranderen – zijn in zekere mate vloeibaar geworden – maar ons geloof in de achturige werkdag is van graniet. Waarom eigenlijk? Niemand is acht uur per werkdag actief. Wie dagelijks vier uren werkelijk productief is. mag zich een meester noemen. De meesten van ons zitten op twee tot twee-en-een half productieve uren per dag. De rest is ondersteunende routine. Of loze tijd.
Intensief denken maakt moe
Mensen die vooral met hun hersens werken – creatieven, kunstenaars, programmeurs, wetenschappers – zullen het beamen: ons brein is geen machine die je op commando aan en uit zet. Na zo’n vier uur intensieve cognitieve arbeid is het brein moe en presteert het niet meer op piek-niveau. Na vier uur kan de muzikant beter stoppen in de geluidsstudio, hij hoort het niet meer. Na vier uur doet de schrijver er goed aan zijn laptop dicht te klappen, zijn brille is voor die dag op.
Een fris brein is een haas
Voor mij is de ideale dagindeling: ’s ochtends werken, ’s middags ontspannen, ’s avonds leven en ’s nachts slapen. (Daar kan natuurlijk op gevarieerd worden; het is een vuistregel, geen natuurwet en al helemaal geen dogma.) Ik ben schrijver, ik ben zelfstandige, ik kan het me veroorloven mijn leven zo in te delen. Want ik heb geleerd: meer werkuren betekent niet automatisch hogere productiviteit of hogere kwaliteit.
Integendeel, werk geproduceerd in ‘vermoeide uren’ is onbruikbaar, onder het gebruikelijke (en gewenste) niveau, kan ik weggooien. De tijd daaraan besteed had ik beter kunnen gebruiken voor ontspanning, zodat ik de volgende dag weer fris en fruitig in de startblokken had gestaan. Dan was die tekst waarop ik uren, met beperkt resultaat, had zitten zwoegen er zonder mankeren uitgerold. Een fris brein is een haas, een vermoeid brein een slak.
Dus is het wel zo slim om jezelf acht uur per dag aan het werk te houden? Nu werk, dankzij digitale technologie en automatisering, meer en meer cognitief werk wordt, en de werkcapaciteit van ons brein zijn limieten heeft, is het wellicht raadzaam ons werkpatroon tegen het licht te houden. In Zweden heeft men dat gedaan, daar wordt geleidelijk de zesurige werkdag ingevoerd. Het idee: beter uitgeruste werknemers zijn productiever en bovendien neemt de kwaliteit van hun werk toe. Minder is meer.
Michael Moore over het Finse onderwijs
Dat leert ook het onderwijs in Finland. De Finse leerlingen scoren het hoogst in lijsten waarin de leerprestaties internationaal met elkaar worden vergeleken. Dat is opvallend, want kinderen in Finland zitten per dag het kortst in de schoolbanken: ’s ochtends vier uur. In de middag zijn ze vrij, dan kunnen ze spelen. Huiswerk maken hoeft niet, want dat krijgen ze niet mee. De wijsheid van de Finse onderwijzers: kinderen leren het meest als ze spelen. Zo is het.
Tijd is water
Mensen leren en produceren het meest, en het best, als ze ontspannen zijn. En je bent ontspannen als je niet druk bent. Technologie is bedoeld om niet-druk te hoeven zijn, om tijd voor niet-werk te creëren.
Ik pleit op deze plek al langer voor een andere kijk op technologie, niet als doel op zich maar als middel. Naast een andere manier van omgaan met technologie wordt het tijd voor een andere kijk op tijd, de meest waardevolle grondstof van ons bestaan.
Technologie creëert de omstandigheden die het mogelijk maken ons leven radicaal anders in te richten dan het indertijd voor onze opa’s en oma’s, en hun opa’s en oma’s, was. We maken voor onszelf meer tijd, maar we gaan er niet handig mee om. We denken te ouderwets over tijd. We zien het als goud, te kostbaar om te verspillen. Niet als water, nodig om te leven.
Nu werk en privé steeds meer door elkaar gaan lopen – meer vloeibaar worden – is het moment aangebroken om anders naar tijd te kijken. En vooral: vrije tijd. Vrije tijd is geen beloning voor hard werken. Vrije tijd is geen straf voor werkloos-zijn. Vrije tijd is alle tijd die je niet besteedt aan werk en verplichtingen. Het is de tijd van leven.
