Computers zijn het product van verstand en verbeelding. Hun superieure rekenkracht vult het menselijke verstand aan, maar creatief zullen ze nooit worden.
Verbeelding is de motor van onze creativiteit. Het voedt onze nieuwsgierigheid. Het tilt ons boven de tastbare werkelijkheid uit. Het roept de schepper is ons wakker. Het maakt onze wereld groter en rijker.
Creativiteit en regels staan op gespannen voet. Regels dwingen, creativiteit is vrij. Kinderen, nog niet gebonden door regels, zijn doorgaans behoorlijk creatief. Ze stellen rare vragen, komen met verrassende opmerkingen en observeren met een blik die niet wordt gehinderd door kennis van de wereld.
Je zou daarom kunnen denken: kennis is niet bevorderlijk voor creativiteit. Hoe voller het hoofd, hoe minder ruimte voor verbeelding. En als je naar volwassenen kijkt, lijkt dat ook zo.
Routine en sleur – regels en regelmaat – zijn gif voor de geest. Tenminste, als je ze hanteert als dogma. Wie routine slim inzet, schept juist tijd en ruimte voor zaken die buiten de routine vallen. Maar daar moet je dan wel iets mee doen, niet vullen met méér routine en sleur. Dan komt verbeelding van pas.
Geboren leugenaar
De Italiaanse filmregisseur Federico Fellini zei over zichzelf dat hij een geboren leugenaar was. Naar zijn idee waren alle kunstenaar geboren oplichters. Dat bedoelde hij niet zozeer letterlijk als wel overdrachtelijk. Hij was een kunstenaar, hij verzon.
Acteurs die met Fellini hebben gewerkt, noemen hem een dictator die hen gebruikte als marionetten. Hij onderwierp hen aan zijn verbeelding. Fellini’s collega Andrei Ujică, in 1951 geboren in het communistische Roemenië van Nicolae Ceaușescu, heeft tirannie aan den lijve ondervonden. Van hem is de uitspraak: “De dictator is een kunstenaar.”
De kunstenaar als dictator, of de dictator als kunstenaar—dat zijn twee verschillende dingen. Een kwestie van identiteit en eigenschap. Fellini was een kunstenaar die dicteerde. Hij zette de werkelijkheid naar zijn hand en creëerde een fictieve wereld. De kijker was en is vrij om met Fellini in die wereld mee te gaan. Dat geldt niet voor de dictator die het volk met harde hand dwingt zijn fantasie te volgen.
Verbeelding was voor Fellini de kern van zijn wezen. En van het bestaan, het is wat mensen onderscheidt van dieren. Mensen kunnen fantaseren, dromen, verzinnen. Uit het niets iets bedenken wat er in de tastbare wereld niet is. Dat is het goddelijke in de mens: hij schept. Fellini is altijd een beetje het kind gebleven dat gelooft in kabouters.
Fellini: I am a born liar
De computer kan niet liegen
Verstand is ratio, denkkracht. Verstand onderscheidt ons van dieren, net als de verbeelding die Fellini zo waardeerde. Er is echter een belangrijk, zelfs cruciaal verschil. Verbeelding onderscheidt ons van dieren én machines. Dat gold tot voor kort ook voor verstand, maar inmiddels niet meer. Machines zijn ons in sommige opzichten qua verstand voorbijgestreefd en als we wetenschappers mogen geloven zullen machines ons qua denkkracht op alle fronten gaan overvleugelen. Dat laatste is voorlopig nog fantasie.
Maar het geeft te denken. Of toch niet, want aan onze verbeeldingskracht hebben we meer dan ons verstand. Dat inzicht formuleerde filosoof Coen Simon. Hij heeft gelijk.
Computers kunnen razendsnel rekenen, maar ze kunnen niet scheppen. Computers kunnen input manipuleren tot output, maar ze kunnen de bestaande input niet aanvullen met nieuwe input. Ze zijn niet creatief, want ze hebben geen verbeelding. Hun superieure rekenkracht is gebaseerd op het blind toepassen van regels. De computer kan niet liegen.
Daddy’s Car, AI-liedje à la The Beatles
Verbeelding is ongrijpbaar
Maar, werpt de technologie-adept tegen, computers hebben al schilderijen in de stijl van Van Gogh geschilderd en liedjes à la The Beatles gecomponeerd (ik hoor in Daddy’s Car eerder The Beach Boys). Ze zijn wel creatief! Dat zijn ze dus niet, want ze produceren op basis van een set instructies. Ze voeren een recept uit, zoals een kok een gerecht bereidt. En elke sterrenchef wil een nieuw gerecht bedenken, want alleen dan is hij een kunstenaar, geen vakman.
Iets nieuws bedenken, dat kan de computer dus niet want hij is afhankelijk van zijn input. Hij beschikt niet over de verbeelding om van de regels af te wijken en is de slaaf van het protocol. Het is wellicht de bekendste uitspraak van Miles Davis: ‘Regels zijn er om te breken’. Regels staan creativiteit in de weg.
Kunstmatige intelligentie kan menselijk verstand nabootsen en robotten kunnen menselijk gedrag imiteren, maar verbeeldingskracht kan niet worden gesimuleerd. Dat is het ongrijpbare van verbeelding. Aan verbeeldingskracht heb je meer dan aan verstand.
Voor je het weet wordt de computer een fantasieloze dictator.
