In hun wereldberoemd geworden romans beschrijven Aldous Huxley en George Orwell een fictieve politiestaat, maar hun visie op de samenleving van de toekomst kan nauwelijks meer verschillend zijn. In welke wereld leven we, die van 1984 of Brave New World? Is digitale technologie een wortel of een stok?
De dystopie is een twintigste-eeuwse uitvinding. Er waren al honderden toekomstfantasieën gepubliceerd, niet allemaal even rooskleurig, toen in 1921 de Rus Jevgeni Zamjatin, van huisuit scheepsbouwkundig ingenieur, in New York de roman Wij deed verschijnen. Wij gaat over een totalitaire staat, het is de moeder aller twintigste-eeuwse romans van dystopische snit.
Zamjatins boek beschrijft een collectivistische samenleving waarin het individu letterlijk is gereduceerd tot een nummer. Het is het model waarop de twee belangrijkste dystopische romans van de vorige eeuw zijn gebaseerd: Aldous Huxleys Brave New World uit 1932 en 1984 van George Orwell, geschreven in 1948 en een jaar later gepubliceerd. Orwell was open over zijn inspiratie, Huxley niet.
Huxley en Orwell beschrijven een politiestaat, maar hun visie op de samenleving van de toekomst (of de toekomst van de samenleving) kan nauwelijks meer verschillend zijn.
Verleiding en straf
Brave New World schetst een zachte dictatuur, waarin de bevolking wordt gedisciplineerd via een hallucogene drug, soma. Er is sprake van kunstmatige voortplanting, permanent leren, psychologische manipulatie en conditionering, en een hedonistische lifestyle. Er is weinig fantasie voor nodig om daar de neoliberale samenleving van mediaverzadiging, alomaanwezige reclame, geloof in rationaliteit, hyperindividualisme en consumptief hedonisme in te herkennen. Het is een systeem waarin gedrag wordt geregisseerd via verleiding. Het is de wereld van de wortel.
Aldous Huxley’s Brave New World (Video SparkNotes)
1984 tekent een paranoïde samenleving waarin de bevolking met harde hand wordt gestuurd. De staat, verregaand gebureaucratiseerd, bepaalt het denken en handelen van het individu. De controle is totaal, privacy bestaat niet. De opschorting van burgervrijheden wordt gerechtvaardigd met verwijzing naar een permamente oorlog, ergens ver weg. Het is niet moeilijk om daar de wereld van vandaag, met zijn spreadsheet-denken, onophoudelijk reclamebombardement, oorlogen tegen drugs en terrorisme, politieke corrcetheid en consumptief hedonisme in te zien. Het is een maatschappij die gewenst gedrag afdwingt met straf. Het is de wereld van de stok.
George Orwells 1984 (Video SparkNotes)
Verslaafd aan verdoving
Tijdens de Koude Oorlog meenden we dat zowel Huxley als Orwell gelijk hadden gekregen, maar elk in een ander deel van de wereld. Gelukkig voor ons zaten wij in het Huxley-kamp, het kapitalistische vrije Westen waar de verzorgingsstaat zijn beslag kreeg. De mensen die leefden onder een communistisch regime – of dat nu Rusland, China, Cambodja of Cuba was – hadden de pech in de Orwell-versie van de toekomst te leven. Fijne verdeling, wel zo overzichtelijk en reden tot zelffelicitatie.
Inmiddels is het niet meer zo duidelijk in welke toekomstvisie we zijn terecht gekomen, die van Huxley of die van Orwell. Sinds de onthullingen van Edward Snowden is het zonneklaar dat privacy een illusie is in de digitale wereld. Het is bepaald een goed idee om de cameralens op de laptop af te plakken want iedere hacker (crimineel, idealist of spion) kan meekijken. Sinds 11 september 2001 worden grondrechten op ijs gezet en is iedere burger een potentiële crimineel of terrorist. Wie op het vliegveld vergeet zijn flesje water af te geven moet niet raar opkijken als hij in een kamertje achteraf met de broek op de enkels gebukt mag gaan staan.
Edward Snowden: Spies and the Law (BBC Panorama)
https://www.youtube.com/watch?v=SjVxqlncS2I
Ondertussen consumeren we ons liederlijk en zijn allemaal de held van ons Facebook-universum. We lachen ons suf om de YouTube-filmpjes waaarin majorettes hoog met de benen zwaaien terwijl ze zijn vergeten hun slipje te verschonen of weerdames plots hun gepimpte borsten uit het weelderige decolleté zien wippen. We maken ons wel boos over bankiers die op kosten van de belastingbetaler misgokken met andersmans geld, maar doen er niets aan. We zijn verdoofd, ons handelend vermogen is gecorrumpeerd. Onze drug is niet soma maar lifestyle, gefaciliteerd door digitale technologie. We zijn verslaafd aan onze smartphone.
Corporatië regeert
De neoliberale wereld van de eenentwintigste eeuw is een mengvorm van Orwells en Huxley’s dystopie. Orwell, omdat we worden geslagen met de stok van digitale controle en groepsdenken. Huxley, omdat we worden verleid met de wortel van consumptie. Orwell, omdat paranoia onze gewone, dagelijkse staat van zijn is geworden. Huxley, omdat kunstmatigheid en illusie voor authentiek worden verkocht. Orwell, omdat onze wereld fascistische tendenzen heeft ontwikkeld. Huxley, omdat we vrij zijn om eindeloos keuzes te maken. We leven in een nieuwe wereld waarin de vrije markt totalitaire trekken heeft gekregen.
Cheerleader bloopers
https://www.youtube.com/watch?v=fX_KNqhkLPE
Dat lijkt op het eerste gezicht raar of tegenstrijdig, want kapitalisme, dat is toch iets van ondernemers, zakenlieden en bedrijven? En die zijn toch, net als ieder ander individu of institutie, onderwerpen aan de wetten die door de staat worden opgesteld en gehandhaafd? Zo was het wellicht, maar niet langer. De staat heeft plaatsgemaakt voor grensoverschrijdende handelsconglomeraten. Vervang in het vroegere plaatje de staat door het internationale bedrijfsleven en het is opeens helder. Corporatië is een politiestaat waar de schijn van democratie (Huxley) wordt hoog gehouden via manipulatie en controle (Orwell).
Pasolini
Na de Tweede Wereldoorlog kende Italië een generatie van intellectuelen en kunstenaars die een marxistische kijk op de samenleving deelden. Ze hadden het ideologische bewind van Mussolini van nabij meegemaakt en herkenden de fascistische neiging die was verscholen in het ongebreidelde kapitalisme. De Italiaanse regisseur Pier Paolo Pasolini liet in zijn films niet na te wijzen op de donkere kanten van de menselijke natuur. Zijn laatste werkstuk, uit 1975, was een boekverfilming van Markies De Sade’s gruwelijke portret van geperverteerde macht, De 120 dagen van Sodom.
Een jaar voor zijn gewelddadige dood sprak Pasolini in een interview op de Italiaanse staatstelevisie zijn marxistisch getinte analyse van het kapitalisme uit. In het kort: wat het fascisme niet is gelukt, de totale onderwerping van het individu, gaat het kapitalisme wel lukken en het gebruikt consumentisme om dat doel te bereiken. Wat de dystopieën van Huxley en Orwell gemeen hebben: een kunstmatige, niet-authentieke wereld van illusies, aangejaagd door technologie. Visionaire man, die Pasolini. Zijn analyse van toen is actueler dan ooit.
